Vestium czy ruten – co mówią dane literaturowe?
W 2010 roku nagrodę Nobla z zakresu chemii zdobyli Amerykanin Richard Heck i Japończycy Eiichi Negishi i Akira Suzuki za rozwinięcie syntez organicznych katalizowanych przez metaliczny palad.
Właśnie w tym kontekście wspomnieć należy o wielkim polskim chemiku, lekarzu i biologu Jędrzeju Śniadeckim (1768-1838), urodzonym w Rydlewie pod Żninem na Kujawach, wykształconym na uniwersytetach w Krakowie, Pawii (Włochy), Edynburgu (Szkocja) i Wiedniu (Austria).
Po ukończeniu studiów Śniadecki wraca do Polski i w 1797 roku obejmuje katedrę chemii na Uniwersytecie Wileńskim (dziś: Litwa), kontynuując chemiczne prace badawcze. Już w 1800 roku wydaje w Wilnie po polsku podręcznik zatytułowany „Początki chemii“, którego reedycje mają miejsce w 1807 i w 1816 roku. Podręcznik ten zawierał wyczerpujące informacje na temat chemii nieorganicznej i organicznej, odzwierciedlające aktualny stan wiedzy w Europie.
W owym intensywnym okresie rozwoju nauk chemicznych opublikowano w latach 1789 i 1787 w Paryżu dwie ważne pozycje, mianowicie „Traité de chimie“ – Antoine-Laurent de Lavoisier i „Méthode de nomenclature chimique“ L.-B. Guyton de Morveau, C. L. Berthollet, A.-F. de Fourcroy i A.-L. de Lavoisier.
Wtedy też dokonano odkryć wielu nowych pierwiastków chemicznych. Ważnym materiałem wyjściowym dla wielu z nich była surowa ruda platynowa z Ameryki południowej. Smithson Tennant i Wiliam Wollaston z Londynu wyizolowali z niej w latach 1803-1804 cztery nowe pierwiastki, nazwane irydem, osmem, paladem i rodem. Podobne badania prowadzone w Paryżu nie uwieńczone zostały sukcesem.
Jędrzej Śniadecki zaangażowany w badaniach nad surową rudą platynową w latach 1806 – 1808 opublikował w Wilnie po polsku doniesienie p.t. „Rozprawa na temat nowego metalu odkrytego w surowej platynie“, równocześnie dając wykład na ten temat na Uniwersytecie Wileńskim. W swej pracy Śniadecki powtórzył doświadczenia obu angielskich chemików, jak i chemików z Paryża, znajdując ponownie w rudzie cztery opisane przez badaczy angielskich metale, dodatkowo jednak odkrywając w niej nowy pierwiastek metaliczny, który nazwał Vestium dla upamiętnienie odkrycia asteroidu Vestia w 1807 roku. Ważnym wnioskiem pracy Śniadeckiego było stwierdzenie, że wcześniej wyekstrahowana platyna nie była czystym pierwiastkiem metalicznym, gdyż nawet po wyizolowaniu z rudy platynowej irydu, osmu, palladu i rodu znajdowała się w niej domieszka jeszcze jednego metalu – właśnie vestu.
Jędrzej Śniadecki uznał swoje wyniki badań za dostatecznie doniosłe, by poinformować o nich natychmiast innych chemików europejskich, (- …) pomocny w tym był mu starszy brat Jan Śniadecki (1756-1830) – rektor Uniwersytetu Wileńskiego, matematyk i astronom o międzynarodowej renomie, wykształcony w Paryżu przez znanych uczonych matematyków Jacques Antoine Joseph Cousin (1735-1800) i Jean – Baptiste le Rond d`Alembert (1717-1783) oraz świetnego poetę l`Abbé Jacques Delille (1738-1813). Jan podróżował bardzo ekstensywnie po Europie, interesował się naukami przyrodniczymi z chemią włącznie i został mianowany w 1808 r. członkiem korespondującym Akademii Nauk w Petersburgu. Jako aktywny członek Komisji Edukacji Narodowej był w latach 1781-1786 profesorem matematyki i astronomii Uniwersytetu Krakowskiego, jak również twórcą i dyrektorem uniwersyteckiego obserwatorium astronomicznego (1792-1803), w latach1807-1815 zaś rektorem Uniwersytetu Wileńskiego. Korespondował intensywnie m.inn. z księciem Adamem Jerzym Czartoryskim, ministrem spraw zagranicznych cara Aleksandra I w Petersburgu i późniejszym kuratorem edukacyjnym dystryktu wileńskiego. Publikował prace z zakresu astronomii w Warszawie, Petersburgu i Berlinie.
Jędrzej wspierany w swej karierze przez brata wykazywał wcześnie wybitny potencjał intelektualny, otrzymując w eksluzywnej szkole Nowodworek w Krakowie złoty medal za postępy w nauce od samego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Bracia pochodzili z majętnej rodziny szlacheckiej, w skład posiadłości ktorej poza obszernymi połaciami ziemskimi wchodził nawet browar.
Jan był bardzo zaangażowany w rozprzestrzenianiu w Europie informacji o odkryciach młodszego brata. W dniu 11 lipca 1808 roku Instytut Francuski w Paryżu pokwitował odbiór od Jana Śniadeckiego komunikatu o obserwacjach astronomicznych. Tego samego dnia profesor Jean Baptiste Joseph Delambre (1749-1822), przewodnicząc posiedzeniu instytutu poinformował zebranych o otrzymaniu od Jędrzeja Śniadeckiego raportu o odkryciu w surowej platynie nowego pierwiastka – vestium. Raport ten został odczytany na spotkaniu w tydzień później – 18 lipca 1808 r. Nominowano wtedy specjalną komisję, złożoną z czterech wybitnych chemików paryskich: Claude Louis Berthollet (1748-1822), Antoine-François hrabia de Fourcroy (1755-1809), Louis-Bernard Guyton de Morveau (1737-1816) i Louis Nicolas Vauquelin (1763-1829), której zadaniem miało być powtórzenie doświadczeń Jędrzeja Śniadeckiego i ocena poprawności jego odkrycia.
Doniósł o tym krótko popularno-naukowy magazyn paryski Journal de Physique, de Chimie, d`Histoire Naturelle et des Arts w lipcowym wydaniu 1808 roku – na stronie 71 jak następuje:
„- NOTATKA
O Vestium, nowym metalu, odkrytym w platynie.
Prasa niemiecka podaje, że chemik odkrył nowy metal w granulowanej platynie. Nazwał go Vestium na pamiątkę Vesty, ostatnio odkrytej przez Olbersa planety. W efekcie granulki platyny zawierają: 1. Platynę 2. Palad 3. Rod 4. Osm 5. Iryd 6. Vestium. Poza tym można wyekstrahować z nich także. złoto, żelazo, miedź, tytan...”
Niestety w raportach Francuskiego Instytutu nie wraca się do tego tematu, jedynie w styczniowym wydaniu 1809 r. wwym. periodyku na str. 29 krótka notatka wzmiankuje o niemożności powtórzenia eksperymentu prowadzącego do odkrycia vestium i o konieczności dalszych badań w tym zakresie:
„- MINERALOGIA
O Vestium
Dotyczy nazewnictwa nowego metalu, który podobno wyizolowano z granulek platyny; jednakże te eksperymenty jak dotąd nie zostały powtórzone, dlatego trzeba odczekać wyników nowych badań.”
Czasopismo powyższe, publikujące przeglądy naukowe powstało w latach 1770, wydawane i publikowane było w Paryżu przez Jean-Claude Delamétherie, naturalistę, geologa i mineraloga, wspierającego rewolucję francuską.
Ciekawostką jest pojawienie sie skrótowej wersji raportu Jędrzeja Śniadeckiego w tłumaczeniu na rosyjski w popularno naukowym czasopiśmie petersburskim Tekhnologiczeskij Żurnal w ostatnim z czterech wydań roku 1809. Artykuł ten nigdy nie został odwołany, ani nie wywołał żadnych dyskusji. (…..)
Społeczność warszawska została poinformowana o odkryciu artykułem na pierwszej stronie Dodatku do Gazety Warszawskiej Ad Nrum 62, Warszawa, wtorek 2 sierpnia 1808 (kopia), zatytułowanym
„ Z Wilna: 14 lipca“.
JPan Jędrzey Śniadecki, Professor medycyny i chemii w Uniwesytecie tuteyszym pracując przez 6 przeszło miesięcy nad dokładną analizą Platyny surowey, dla oddzielenia wszystkich metallów, które chimicy w proszku Platyny znaleźli i poznania ich charakterów; odkrył w teyże Platynie ieszcze ieden metal od nikogo nie postrzeżony, który od nowo wynalezionego Planety Vesta nazwał Vestium, to więc, co wszyscy dotąd Chimicy mieli za Platynę czystą, Professor Chimii w Wilnie pokazał, że to jest kompozycya z dwóch oddzielnych i różnych metallów, to jest Platyny i Vestu, których własności charakterystyczne determinował, tak, iż on pierwszy i nowy metal Vestium pokazał i opisał. Ważny ten wynalazek w przeszłym miesiącu, kommunikowany został Instytutowi Narodowemu w Paryżu, i Akademii nauk Peterzburgskiey. Historyą zaś całych swoich robót zawierającą bardzo wiele nowych faktów dotąd w Chimii nieznanych, czytał tenże Autor w rozprawie swoiey na posiedzeniu publicznym Uniwersytetu 28 Czerwca V. S. przy zamknięciu kursów lekcyi publicznych i rozpoczęciu wakacyi. Ta rozprawa jest w druku i skoro wyjdzie na iaw, będzie posłana Towarzystwu Warszawskiemu przyjaciół nauk.
(….)
Raport, zawierający 27 stron druku, został opublikowany w Wilnie przez Józefa Zawadzkiego, drukarza uniwersyteckiego. Strona tytułowa nie podaje daty druku, ale wzmiankuje pozycję autora jako „Doktora Filozofii i Medycyny, Zwyczajnego i Oficjalnego Profesora Chemii na Królewskim Uniwersytecie Wileńskim, Członka Królewskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie i Towarzystwa Medycznego w Wilnie“ i oznajmia, że raport ten był „odczytany na publicznym posiedzeniu Królewskiego Uniwersytetu Wileńskiego w dniu 28 czerwca 1808 r.“, przy czym dodac tu należy, że data wyrażona jest wg obowiązujacego w Rosji kalendarza juliańskiego i odpowiada w kalendarzu gregoriańskim 10. lipcowi 1808 r.
(-) Kwintesencja:
Jak juz wspomniano prominentni chemicy francuscy rangi Vauquelin, Fourcroy czy Hippolyte-Victor Collet-Descotils (1773-1817) współzawodniczyli z chemikami brytyjskimi w odkrywaniu nowych pierwiastków w surowej platynie. Brytyjczycy wyszli z tych zawodów zwycięsko. Trudno uwierzyć, że francuscy chemicy zdolni byliby w takiej sytuacji zaakceptować odkrycie Jędrzeja Śniadeckiego, skoro sami nie potrafili udowodnić obecności nowych pierwiastków w rudzie platynowej. Jędrzej Śniadecki, jak wynika z opublikowanych raportów, był świadom analitycznych poczynań Francuzów i Brytyjczyków w tym zakresie. Rozpoczyna swój raport cytując nazwiska badaczy i wyniki ich analiz. W jednej z francuskich prac jest wzmianka o izolacji nie dających się zidentyfikować czerwonych kryształów. W swej publikacji Jędrzej Śniadecki opisuje chlorek vestu formujący czerwone kryształy. W ten odważny sposób informuje o odkryciu przez siebie nowego pierwiastka, co więcej wysyła swoje rozważania paryskim chemikom dla dokonania porównań.
Analizując surową platynę Śniadecki identyfikuje palad, wyizolowany w 1803 r. przez Wollastona. Opisane przez Śniadeckiego własności paladu pokrywają się w zupełności z danymi Wollestona. To dowód na to, że Jędrzej Śniadecki był pierwszym Polakiem i polskim uczonym, który badał ten ważny metal, a nawet dosłownie „trzymał go we własnych rękach“. Dwieście dwa lata później trzej chemicy otrzymali nagrodę Nobla za badania nad katalitycznymi własnościami tegoż metalu w syntezie ważnych zwiazków organicznych, z lekami włącznie.
Nie do końca wiadomo, skąd pochodziła badana przez Śniadeckiego surowa platyna. Prawdopodobnie tak jak u badaczy brytyjskich i francuskich transportowana była z Ameryki Południowej z Peru. Jednakże wojny napoleońskie, obejmujące oceany światowe i kolonie zamorskie utrudniały transport do Europy. Stąd badania nad surową platyną zostały zawieszone, aż do momentu, gdy rudę platynową odkryto na wschodnich stokach gór Uralu w Rosji w latach 1819-1820. Wtedy rozpoczęto komercyjną ekstrakcję platyny, używanej do produkcji biżuterii, a nawet przejściowo monet. Rudy te, a raczej ich odpadki były badane przez dwóch chemików pochodzenia niemieckiego: Gottfrieda Osann (1796-1866) pracownika Uniwersytetów w Tartu (uprzednio Dorpat) w Estonii i w Würzburgu w Niemczech oraz Carla Ernsta Claus (1796-1894) z Tartu, pracującego na Uniwersytecie w Kazaniu w Rosji. Badaczom tym udało się wyizolować nowy pierwiastek, który ochrzcili mianem ruten na cześć Starej Rusi (Ruthenia – po łacinie). Osann zakończył swe prace w 1828 roku, zaś Claus w 1844. Ten ostatni wyizolował parę gramów rutenu, zbadał jego własności chemiczne i ustalił masę atomową. Według wszelkiego prawdopodobieństwa vestium i ruten to dwie nazwy tego samego pierwiastka.
O ścisłej kooperacji obu braci Śniadeckich świadczy jeszcze inny fakt. W 1803 roku dwaj szwedzcy chemicy Wilhelm Hisinger (1766-1852) i Jöns Jakob Berzelius (1779-1848) określili nowy metaliczny pierwiastek jako cer na cześć asteroidu Ceres odkrytego 1 stycznia 1801, a Wollston nazwał palad ku czci rok wcześniej rozpoznanego asteroidu Pallas. Jan był po niemieckim fizyku i astronomie-samouku Heinrichu Wilhelmie Olbers (1758-1840) współodkrywcą asteroidu Vesta w 1802 roku. Z podobnych pobudek jak uprzednio wymienieni uczeni Jędrzej Śniadecki ochrzcił nazwą vestium swój nowy metal dla upamiętnienia asteroidu Vesta znalezionego rok wcześniej. W ten sposób współpraca braci została uwieczniona połączeniem owoców ich osiągnięć na polu astronomii i chemii.
(Portret – Wikipedia.pl)